باستان‌شناسان با انتشار مطالعه‌ای تازه، یکی از پابرجاترین افسانه‌های تاریخ مصر باستان، یعنی «طاعون آختاتن» را به‌طور قاطع رد کردند. این پژوهش که بر اساس بررسی‌های دقیق باستان‌شناسی در شهر باستانی آختاتن (آمارنای امروزی) انجام شده، نشان می‌دهد شواهد مستقیمی برای وقوع یک بیماری همه‌گیر مرگبار در پایتخت انقلابی آخناتون و نفرتیتی وجود ندارد. این کشف، درک ما از زندگی در یکی از جذاب‌ترین دوره‌های مصر باستان را دگرگون می‌کند.
رد افسانه طاعون آختاتن با شواهد گورستان‌ها
برای دهه‌ها، نظریه شیوع یک طاعون مهیب در شهر آختاتن، به‌عنوان یکی از عوامل احتمالی سقوط این شهر در اواخر دوره هجدهم سلسله مصر باستان مطرح بود. اما دکتر گرچن آر. دابز از دانشگاه Southern Illinois University Carbondale و تیم پژوهشی‌اش، با تمرکز بر گورستان‌های وسیع آختاتن، به نتایجی کاملاً متفاوت دست یافته‌اند.
تدفین‌های منظم و محترمانه: صدها قبر از چهار گورستان اصلی شهر مورد بررسی قرار گرفت. برخلاف انتظار برای یک دوره شیوع طاعون، هیچ نشانه‌ای از دفن‌های عجولانه، بی‌نظمی در دفن اجساد یا گورهای دسته‌جمعی مشاهده نشد. اجساد با دقت پیچیده شده بودند و اغلب با وسایل تدفینی در گودال‌های تکی یا گاهی در گورهای چندنفره، عمدتاً متشکل از زنان و کودکان (که نشان‌دهنده روابط خانوادگی است نه مرگ‌ومیر اپیدمیک)، دفن شده‌اند.
تغییرات جمعیتی طبیعی: با استفاده از روش «پالئودموگرافی» (تحلیل جمعیت باستانی بر اساس اسکلت‌های به‌دست‌آمده از گورها)، پژوهشگران تخمین زدند که میزان مرگ‌ومیر در طول دو دهه استقرار شهر، با الگوهای مورد انتظار برای یک جمعیت شهری در آن زمان همخوانی دارد و جهش چشمگیری که نشانه یک اپیدمی باشد، دیده نمی‌شود.
سختی زندگی، نه اپیدمی: روایتی از استخوان‌ها
اسکلت‌های یافت شده در آختاتن، داستانی متفاوت از «طاعون آختاتن» را بازگو می‌کنند. تحلیل‌ها نشان می‌دهد که ساکنان این شهر زندگی بسیار سختی را تجربه کرده‌اند:
نشانه‌های کار سنگین و سوءتغذیه: استخوان‌ها، علائم واضحی از کار بدنی طاقت‌فرسا، از جمله شکستگی‌های ستون فقرات و آرتروز ناشی از فشار مداوم، و همچنین نشانه‌هایی از استرس‌های تغذیه‌ای دوران کودکی (مانند هیپوپلازی مینای دندان) را نشان می‌دهند. این شواهد به سختی زندگی و سلامت آسیب‌پذیر جامعه اشاره دارد که می‌تواند به افزایش مرگ‌ومیر کمک کند، اما دلیل بر وقوع یک بیماری همه‌گیر نیست.
مفهوم سندمیک (Syndemic): پژوهشگران با به‌کارگیری مفاهیمی نظیر «سندمیک» (همزمانی و هم‌افزایی چندین بیماری و مشکل اجتماعی که سلامت جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد) و «تافونومی» (مطالعه فرآیندهای پس از مرگ که بر بقایای موجودات اثر می‌گذارند)، توضیح می‌دهند که مشکلات بهداشتی ناشی از سوءتغذیه، کار سخت، و آلودگی‌های محیطی، احتمالاً دلیل اصلی مرگ‌ومیر در آختاتن بوده است، نه یک بیماری واحد و ناگهانی.
بازخوانی متون باستانی در پرتو شواهد جدید
برخی از متون باستانی، از جمله «دعای طاعون هیتی‌ها» و نامه‌های یافت‌شده در بایگانی آمارنا، به وجود بیماری در منطقه اشاره می‌کنند. این اشاره‌ها به گمانه‌زنی درباره طاعون در آختاتن دامن زده بودند. اما پژوهش جدید تاکید می‌کند که این متون، تصویری کلی از شرایط بهداشتی در عصر برنز ارائه می‌دهند و به‌طور خاص به شیوع مرگبار در خود آختاتن اشاره‌ای ندارند.
چرا افسانه طاعون آختاتن تا این حد ماندگار شد؟
ماندگاری افسانه طاعون آختاتن می‌تواند ریشه در عوامل مختلفی داشته باشد:
مرگ‌های سلطنتی و نمادین: مرگ پادشاهان و ملکه‌ها در دوران باستان اغلب با رخدادهای بزرگ یا بلایای طبیعی مرتبط دانسته می‌شد.
تصاویر خدایان بیماری: وجود خدایان مرتبط با بیماری در هنر و اعتقادات مصری، می‌توانست زمینه‌ساز شکل‌گیری چنین روایت‌هایی باشد و به مردم امکان می‌داد تا مرگ‌های ناشی از بیماری‌های ناشناخته یا شرایط سخت را در قالب یک بلایای عظیم توجیه کنند.
پیامدهای اجتماعی و درس‌هایی برای امروز
یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که بر خلاف شهرهایی که واقعاً گرفتار اپیدمی‌های بزرگ می‌شدند و نشانه‌هایی از فروپاشی اجتماعی، دفن‌های شتاب‌زده و رها شدن ناگهانی خانه‌ها از خود بر جای می‌گذاشتند، آختاتن شهری با زندگی مداوم بود. شواهد حاکی از فعالیت‌های بازسازی و تداوم نظم اجتماعی است، حتی اگر شهر در نهایت به تدریج کوچک و متروک شده باشد.
این پژوهش یادآور می‌شود که تاریخ‌نگاری باید همواره بر داده‌های ملموس و شواهد باستان‌شناسی تکیه کند. حتی جذاب‌ترین افسانه‌ها نیز باید در برابر واقعیت‌های علمی و تحقیقات دقیق به چالش کشیده شوند. مطالعه «طاعون آختاتن» نمونه‌ای بارز از این رویکرد است که نشان می‌دهد علم چگونه می‌تواند با دقت و شجاعت، روایت‌های گذشته را بازنویسی کند.
این پژوهش در مجله American Journal of Archaeology منتشر شده است.
مطالب مرتبط
- آموزش باز کردن زین موتور اسکوتر و دسترسی به بخش‌های داخلی
- پستانداران بزرگ با رفتار انعطاف‌پذیر در برابر گرمای تابستان مقاومت می‌کنند
- کودکان همچنان به دانشمندان اعتماد دارند؛ تأثیر محدود فیلم‌ها بر نگاه به علم
- ۵۰ نان برتر جهان از سنگک ایرانی تا باگت فرانسوی
متین رضایی نویسنده و تولیدکننده محتوای تخصصی در حوزه سرگرمی است که با نگاهی دقیق و تحلیلی به دنیای فیلم، سریال، بازی‌های رایانه‌ای، موسیقی و فرهنگ عامه، تلاش می‌کند تجربه‌ای جذاب و قابل اعتماد برای مخاطبان فارسی‌زبان فراهم آورد. او با بهره‌گیری از دانش رسانه‌ای، مهارت در نگارش خلاقانه و آشنایی با اصول بهینه‌سازی محتوا (SEO)، مطالبی تولید می‌کند که هم از نظر اطلاعاتی غنی و هم از نظر ساختاری حرفه‌ای هستند.