پرمافراست یا «یخ‌زدگی دائمی» که تا همین چند دهه پیش نمادی از ثبات مناطق قطبی بود، حالا در برخی نواحی سیبری به منبع انفجارات عظیم و پیدایش دهانه‌هایی تبدیل شده است که چشم‌انداز و ایمنی منطقه را به‌سرعت دگرگون می‌کنند. این پدیده ترکیبی از زمین‌شناسی ویژه، افزایش دما و انباشت گاز متان است که گاهی به‌صورت انفجارهای کوتاه‌مدت اما قدرتمند بروز می‌کند.
چرا پرمافراست ترک می‌خورد و می‌ترکد
پرمافراست لایه‌ای منجمد است که معمولاً سال‌ها پایدار باقی می‌ماند و تا پیش از گرم‌شدن اخیر سیبری مانند سقفی عمل می‌کرد که گازها را در عمق حبس می‌نمود. اما وقتی گرما باعث ذوب سطح یا نازک‌شدن یخ می‌شود، مسیرهایی برای خروج گاز باز می‌شود و فشار زیرین می‌تواند به‌سرعت بالا برود. اگر فشار در حفره‌ای بسته به آستانه شکست لایه بالایی برسد، انفجار رخ می‌دهد و توده‌هایی از خاک، یخ و سنگ به‌فاصله صدها متر پرتاب می‌شود.
علائم میدانی و پیامدهای محیطی
مشاهدات میدانی و تصاویر ماهواره‌ای نشان داده‌اند که بعد از انفجار:
- دهانه‌هایی با دیواره‌های عمودی پدید می‌آیند که نشان‌دهنده فروپاشی ناگهانی ساختار منجمد است؛
- مقدار قابل‌توجهی آوار و گل‌ولای در شعاع گسترده پخش می‌شود؛
- انتشار پایدار متان در برخی از این دهانه‌ها ثبت شده که نشان‌دهنده آزادسازی گاز ذخیره‌شده است. این رخدادها نه‌فقط منظر را دگرگون می‌کنند، بلکه با آزادسازی متانِ قویِ گرمابخش، به مدل‌های محلی و منطقه‌ای تغییر اقلیم فشار می‌آورند.
چرا این دهانه‌ها عمدتاً در یامال و گیدان رخ می‌دهند
تمرکز این پدیده‌ها در برخی شبه‌جزیره‌ها و حوضه‌های گازی به دلیل همزمانی سه عامل است: ذخایر عمیق گاز، شبکه شکستگی‌های زمین و نازک شدن لایه پرمافراست. جایی که هریک از این عوامل وجود داشته باشد، احتمال تشکیل حفره‌های فشرده و در نتیجه انفجار بیشتر است.
تغییر اقلیم؛ عامل تسریع‌کننده اما نه تنها مقصر
گرمایش منطقه‌ای، طول عمر برکه‌ها و تالیک‌ها (ناحیه‌های ذوب زیر آب) را افزایش می‌دهد و لایه یخ را ضعیف‌تر می‌کند؛ این روند شانس آزادسازی متان تحت‌فشار را بالا می‌برد. در عین حال پژوهش‌ها نشان می‌دهند که ترکیب خواص زمین‌شناسی محلی و پویش‌های نمکی یا تجزیه هیدرات‌ها نیز می‌تواند در بالا بردن فشار زیرین نقش داشته باشد. به عبارت دیگر، تغییر اقلیم «برگ اصلی» است اما همه‌چیز را توضیح نمی‌دهد.
تهدیدها و نیازمندی‌های ایمنی
دهانه‌ها عمدتاً در مناطق کم‌جمعیت ظاهر می‌شوند، اما نزدیکی آن‌ها به میادین گاز، خطوط لوله یا جوامع بومی خطر و پیامدهای عملیاتی و انسانی دارد. برای کاهش ریسک‌های احتمالی باید:
- نقشه‌برداری دقیق و پایش ماهواره‌ای نواحی پرخطر انجام شود؛
- پروتکل‌های ایمنی شامل تعیین فاصله‌های بحرانی، محدودیت دسترسی فصلی و طرح‌های فوریتی برای اپراتورهای میادین و جوامع محلی تدوین گردد.
پرسش‌هایی که هنوز بی‌پاسخ مانده‌اند
چه مقدار متان از این انفجارها به جو می‌رسد و اثرات اقلیمی آن در مقیاس منطقه‌ای و جهانی چقدر است؟ روند بلندمدت شکل‌گیری این دهانه‌ها با ادامه روند گرمایش چگونه خواهد بود؟ و مهم‌تر اینکه چگونه می‌توان پیش‌بینی‌پذیری و هشداردهی را در گستره‌های دوردست و پراکنده افزایش داد؟
نکته پایانی
دهانه‌های سیبری هشدار بلندی درباره تزدیک‌شدن مرزهای پایداری زمین‌شناختی و اقلیمی‌اند. مقابله عملی با این چالش ترکیبی از علم زمین‌شناسی، رصد ماهواره‌ای، سیاست‌گذاری محیط‌زیستی و آمادگی محلی را می‌طلبد؛ بی‌تفاوت ماندن به معنای پذیرفتن هزینه‌های زیست‌محیطی و امنیتی بسیار بزرگ‌تری در آینده نزدیک است.
متین رضایی نویسنده و تولیدکننده محتوای تخصصی در حوزه سرگرمی است که با نگاهی دقیق و تحلیلی به دنیای فیلم، سریال، بازی‌های رایانه‌ای، موسیقی و فرهنگ عامه، تلاش می‌کند تجربه‌ای جذاب و قابل اعتماد برای مخاطبان فارسی‌زبان فراهم آورد. او با بهره‌گیری از دانش رسانه‌ای، مهارت در نگارش خلاقانه و آشنایی با اصول بهینه‌سازی محتوا (SEO)، مطالبی تولید می‌کند که هم از نظر اطلاعاتی غنی و هم از نظر ساختاری حرفه‌ای هستند.